Kök hücreden sperm ve kadın yumurtası elde etme çalışmaları ne durumda ? Ne zaman insanda kök hücreden elde edilen sperm ve yumurta ile bebek sahibi olunabilir ?

Kök hücre çalışmalarında, ilk yıllarda, ceninden elde edilen kök hücreler kullanılmakta idi. Ancak, etik, ahlaki ve dini nedenlerle bu şekilde kök hücre elde etmek bazı kanuni düzenlemelerle tüm dünyada zorlaştırıldı. Erişkin dokulardan elde edilen kök hücrelerde yapılan çalışmalarda da, bu şekilde elde edilen kök hücrelerin gelişme ve değişme kabiliyetinin daha sınırlı olduğu gözlendi. Son yıllarda ise, erişkin hücrenin (kök hücre olmasının gerekmediğini vurgulamak isterim) tekrar programlanarak kök hücre haline dönüştürülebileceği gözlendi ve bu şekilde elde edilen kök hücrelerin ceninden elde edilen kök hücrelere benzer şekilde gelişme ve değişme kabiliyetinin iyi olduğu saptandı. Tekrar programlanma denen bu yöntem kök hücre çalışmalarında bir çığır açmıştır. Artık, ciltten (elde edilmesi kolay olduğu için) alınan hücrelerden embryodaki gibi tüm kabiliyetlere sahip bir kök hücre elde edilebilmektedir. Artık, kök hücre elde etmek için bu tekrar programlama yöntemi kullanılmakta ve bu kök hücrelere indüklenmiş pluripotent kök hücre (iPKH) denmektedir.

Bilimadamları yıllardır kök hücreden üreme hücreleri elde etmek için çalışmalarını sürdürmektedirler. Bugüne kadar kök hücrelerden, kalp, sinir, pankreas gibi değişik organ hücreleri elde edilebilmişse de üreme hücreleri ile ilgili çalışmalar değişik nedenlerle yavaş sonuç vermiştir. Üreme hücrelerinin gelişimi diğer hücrelerden daha karmaşıktır ve bu nedenle de elde etmesi, üretmesi daha zordur. En önemli fark, biyoloji derslerinden ufak bir hatırlatma, diğer erişkin hücreleri mitoz ile bölünüp çoğalırken üreme hücreleri mayoz ile çoğalırlar. Diğer bir deyişle, üreme hücrelerinde her kromozomdan tek örnek vardır. Halbuki diğer vücut hücrelerinde kromozomlar çifttir.

Tüm bu zorluklara rağmen, 2011 yılında, Kyoto üniversitesinden Japon bilimadamları, dünyada ilk defa, farede, kök hücreden elde edilen spermlerden bebek elde ettiler. Araştırmacılar, kök hücreden elde ettikleri sperm öncüsü hücreleri spermi olmayan kısır bir farenin yumurtalıklarına naklettiler. Burada gelişimine devam eden bu hücrelerin olgun sperme dönüştüğü gözlendi. Bu şekilde elde edilen spermlerle tüp bebek yoluyla gebelik ve sonunda da normal canlı fare bebekler elde ettiler. Güzel olan bu bebeklerin kısır olmadığı idi.

Dişi farelerde sonuç elde etmek biraz daha zaman aldı. Kadın yumurtası spermden biraz daha karmaşıktır. 2012 yılında gene aynı bilimadamları yeni bir başarıya imza attılar; Kök hücrelerden elde ettikleri kadın yumurtasından bebek elde ettiler. Sperm elde ederken öncü hücreleri yumurtalığa transplante ederken kadın yumurtasında öncü hücrelerin dış ortamda daha da ileri aşamalara geliştirilmesi gerektiğini gördüler. Bunun için de, içinde yumurta olmayan cenin yumurtalık dokusu elde ettiler ve erken yumurta hücrelerinin bu dokunun içinde geliştiğini gördüler. Elde ettikleri, henüz daha tam olgunlaşmamış yumurtaları yumurtası olmayan dişi fareye transplante ettiler. Dört hafta sonra farede yumurta geliştiğini gördüler ve bu yumurta ile tüp bebek yoluyla gebelik ve sonunda da normal canlı fare bebekler elde ettiler.

Aynı bilimadamları, şimdi, farede elde ettikleri bu başarıyı insanda da elde etmek için çalışmaktalar. Birkaç yıl içinde önce spermde sonra da kadın yumurtasında bu başarının olacağını tahmin etmekteyiz. Ancak, bu yöntemle elde edilecek bebeklerin sağlık durumlarını değerlendirebilmek için daha çok zamanın geçmesi gerekmektedir.

Güncelleme Tarihi: 25 Temmuz 2013

Kaynaklar:

1. Hayashi K ve arkadaşları. Reconstitution of the mouse germ cell specification pathway in culture by pluripotent stem cells. Cell; 19 Ağustos 2011; 146 (4): sayfa 519 - 532.

2. Hayashi K ve arkadaşları. Offspring from oocytes derived from in vitro primordial germ cell-like cells in mice. Science. 16 Kasım 2012; 338 (6109): sayfa 971 - 975.

Tüp Bebek Konuları

• Erken menopoz hastaları için çare bulunuyor mu ?
• Rahim zarında (Endometriyumda) hasar oluşturmak tüp bebek denemeleri tutmayan çiftlerde fayda sağlayabilir mi?
• Yumurtalığı tembel (zayıf) (Azalmış over rezervi) olan tüp bebek hastalarında DHEA takviyesi fayda sağlar mı?
• Genetik hastalığım yok, ama acaba, preimplantasyon genetik tanı tüp bebek başarı mı arttırır mı?
• Doğurganlığım tehdit altındaysa ne yapabilirim ?